بسیاری از داوطلبان کنکور وقتی در آزمون های آزمایشی شرکت می کنند و کارنامۀ خود را دریافت می کنند با نمرۀ تراز درج شده در آن مواجه می شوند. راهنمایان و مشاوران به آنها می گویند که در کنکور تراز هر درس و تراز کل اهمیت دارد و درصدهایی که دانش آموز به دست می آورند، تاثیری ندارد، بلکه مهم نمرۀ تراز آن درس است.

بنابراین، هر کسی که در کنکور در یک درس درصد ( نمره خام ) بالاتری کسب کرد، ممکن است نتواند در رتبه بالاتری نیز قرار بگیرد.

به طور مثال یک دانش ‏آموز ممکن است در یک آزمون نمره ۱۶بگیرد و این نمره، بالاترین نمره کسب شده در آن درس و در آن کلاس باشد. اما فردای همان روز در یک آزمون دیگر  و در یک درس دیگر باز هم ۱۶بگیرد اما این بار نمره اش در جایگاه آخر کلاس باشد. چرا؟ چون دیروز در آن درس سؤالات سختی طراحی شده، ولی دانش آموز مذکور در آن درس توانایی بالاتری نسبت به هم کلاسی های خود داشته و بالاترین نمرۀ کلاس را نیز کسب نموده است ولی فردای آن روز سؤالات آسان بوده و آن دانش آموزدر آن درس توانایی کمتری نسبت به سایر دانش آموزان داشته و پایین ترین نمره کلاس را به دست آورده است.

پس در محاسبۀ نمره تراز، اینکه دانش آموز چه نمره ای گرفته اهمیت چندانی ندارد، بلکه مهم رتبه ای است که در بین سایر دانش ‏آموزان به خود اختصاص داده است و اگر از روی نمرات خام بخواهند قبولی های دانشگاه ها را مشخص نمایند، در این صورت ممکن است کسی که نمرۀ 18 گرفته قبول شناخته شود ولی ممکن است تعداد زیادی باشند که بیشتر از او یعنی 19 و 20 گرفته باشند و او نسبت به آنها در رتبۀ پایین تری باشد.

اینکه برخی مواقع داوطلبان کنکور می‏ گویند که امسال مثلا یک درس خیلی سخت بود و درس دیگر آسان، باید گفت اگر آن درس سخت بوده، برای همۀ داوطلبان سخت بوده و اگر درس دیگر آسان بوده برای کلیۀ شرکت کنندگان آسان بوده و نمرۀ تراز هم برای محاسبه و تأثیر همین سختی ها و آسانی ها است و کسب نمره بالاتر در درسی که دارای سؤالات با ضریب دشواری بیشتری می باشد، برای داوطلب کسب رتبه بالاتر را به دنبال دارد.

منظور از ضریب دشواری سؤال به میزان پاسخ دهندگان به آن سؤال از بین کل افراد شرکت کننده است. در واقع درصد کل آزمون شوندگانی که به یک سؤال جواب درست می‌دهند، ضریب دشواری آن سؤال است.

حال ممکن است سؤال شود چرا در آزمون های مدرسه ای کسب نمره بالاتر مهم است؟ در پاسخ باید گفت که آزمون های معلم ساخته، بیشتر ملاک مرجع می باشند، یعنی برای قبولی، یک دانش آموز ( ملاک خاصی) نظیرکسب نمرۀ (10 یا 12) مقرر شده است و دانش آموز باید آن ملاک را احراز کند تا قبول شناخته شود و اگر نمرۀ کمتری اخذ نماید قبول شناخته نخواهد شد، بنابراین، عملکرد فرد با دیگران مقایسه نمی شود.

اما آزمون کنکور از نوع آزمون های هنجار مرجع می باشد و هنجار میزان عملکرد افراد شرکت کننده در آزمون است و نمره ای که یک داوطلب کنکور کسب می کند با نمرۀ سایر افراد شرکت کننده در آزمون مقایسه می شود و پذیرش در دانشگاه و رشته خاصی بستگی به کسب رتبۀ بالاتر نسبت به سایر شرکت کنندگان دارد. کسب رتبۀ بالاتر نیز بستگی به نمرۀ تراز فرد دارد، اما نمرۀ تراز کل برای یک درس چگونه محاسبه می شود؟

تراز نمره نهایی + تراز نمره کنکور = تراز کل برای آن درس

برای مثال یک فرد در آزمون کنکور در درس ادبیات نمرۀ خام 45 درصد و نمرۀ تراز 4700 کسب کرده است و در درس عربی با نمره خام 45 درصد، نمرۀ تراز 4700 کسب نموده است. نمرۀ نهایی درس ادبیات آن فرد 17 بوده و تراز نمرۀ نهایی اش 1400 می باشد. ولی در درس عربی نمرۀ نهایی او با اخذ نمرۀ 15 نمرۀ تراز 2300 را کسب نموده است. بنابراین، مجموع نمرات تراز درس ادبیات او 6100 و مجموع نمرات تراز عربی او 7000 خواهد بود.

می توان به این نتیجه رسید که  درس عربی در آزمون نهایی از بقیه درس ها سخت تر بوده  و دانش آموز، تراز بهتری داشته است.

بنابراین، برای محاسبه نمره تراز کل دروس عمومی، نمرۀ تراز هر یک از درس ها در ضرایب هر درس ضرب می شود و حاصل جمع آنها بر مجموع ضرایب دروس تقسیم می شود:

تراز دین و زندگی (۳) + تراز زبان (۲) + تراز عربی (۲) + تراز ادبیات (۴) -  تراز دروس عمومی = 11

اگر درسی که در امتحانات نهایی سخت تر از بقیه باشد، نمره تراز بالاتری دارد و اگر داوطلب نمره خوبی در آن به دست بیاورد می‏ تواند امیدوار به تاثیر بالای آن، در رتبه کنکورش باشد.

برای محاسبه نمره کل داوطلب برای یک درس در کنکور از جمع تراز نمره امتحان نهایی (۲۵%) و نمره کنکور (۷۵%) استفاده می شود.

همچنبن برای محاسبه رتبه داوطلب در کنکور، نمره تراز هر درس را در ضریب آن درس در کنکور ضرب کرده و نمرۀ تراز کلیۀ دروس با هم جمع شده، بر تعداد دروس همراه با ضرایب آنها تقسیم می شود و  تراز نهایی حاصل می شود و رتبه فرد مشخص می گردد البته علاوه بر ضرایب اختصاصی دروس، میزان تأثیر دروس اختصاصی در نمرۀ تراز کل، سه برابر دروس عمومی است.

بنابراین، هرچه تراز شما بالاتر باشد، رتبه شما هم بهتر خواهد شد و خواهید توانست از رشته های بهتر در دانشگاه های برتر قبول شوید.

پس در اعمال نمرات تراز، آزمون سازان دنبال «یکسان‌سازی ارزش نمره» و « نرمال‌ سازی » (Normalization) هستند. یعنی نمره ترازی که شما در هر سؤال کسب می کنید،بستگی به این دارد که سایر آزمون شوندگان در آن سؤال چه عملکردی داشته اند و عملکرد دیگران بستگی به این دارد که عملکرد شما و سایر شرکت کنندگان در آن سؤال چگونه بوده است.

بیشتر مواقع داوطلبانی را می‌بینیم که کارنامه کنکور خود را اشتباه بررسی می‌کنند.آنها وقتی متوجه می‌شوند که مثلاً در درس ادبیات نمره خام 75 درصد به دست آورده اند و در درس ریاضیات نمره خام 35 درصد کسب کرده اند، تصور می‌نمایند که به درس ادبیات بهتر از ریاضی پاسخ داده اند. در صورتی که ممکن است نتیجه کاملاً برعکس باشد و باید به نمره تراز توجه نمایند.

رتبه کل فرد هم در کنکور سراسری و آزاد بر اساس نمره تراز او به دست می‌آید، نه بر مبنای نمره خام، همان طور که قبلاً اشاره شد هر چه نمره تراز شما از ۵۰۰۰ بزرگ تر باشد فرد در آن درس وضعیت بهتری دارد. اما حتی اگر کسی در یک درس نمرۀ خام منفی کسب کرده باشد، نمرۀ ترازش منفی نمی شود چون مبنای محاسبۀ متفاوتی دارد.   

نمرات تراز برای دروس تخصصی هم به شکل مذکور محاسبه می شود اما هر یک از گروه های آزمایش دارای زیر گروه های متعددی است و هر داوطلب با توجه به نمرات ترازکسب نموده در هر یک از دروس، نمرات تراز متفاوتی در هر یک از زیر گروه ها کسب می کند. عامل این تفاوت نیز تفاوت ضرایب دروس اختصاصی در هر یک از زیر گروه‏ ها می باشد.

به طور مثال در زیر گروه 1 گروه آزمایشی ریاضی و فیزیک، دروس ریاضی (با ضریب 4)، فیزیک (با ضریب 3) و شیمی (با ضریب 2) است که شامل رشته هایی نظری مهندسی برق، عمران، کامپیوتر و .. است و زیر گروه 2 این گروه، دروسریاضی (با ضریب 4)، فیزیک (با ضریب 3) و شیمی (با ضریب 3) که شامل رشته هایی نظیر مهندسی شیمی، پلیمر، نفت و ... می باشد.

اما نحوۀ محاسبه نمرۀ تراز چگونه است؟

برای به دست آوردن نمرۀ تراز، ابتدا باید نحوۀ محاسبۀ نمرۀ خام را بدانیم. نمره خام شما به صورت درصد بیان می‌شود. می‌دانید که در کنکور برای جواب های اشتباه نمره منفی منظور می‌گردد. بنابراین، نمره خام ممکن است منفی هم باشد. بالاترین نمره خام 100 و کمترین نمره خام ۳۳/۳۳- درصد است و این مربوط به داوطلبی است که به تمام سؤالات پاسخ اشتباه داده است. 

در فرمول ها نمرۀ T یا همان نمرۀ تراز از ضرب نمرۀ استاندارد Z با عدد 1000 و جمع آن با 5000 به دست می آید که برای سهولت مقایسه نمرات آزمون دهندگان با همدیگر مورد استفاده قرار می گیرد.  اما نمره Z چیست؟ نمره Z  زمانی استفاده می شود که آزمون ما هنجاری باشد، هنجارهای مربوط به نمرات معیار موقعیت نسبی یک دانش آموز در یک گروه را با نشان دادن فاصلۀ نمرۀ او از میانگین نمرات، معلوم می‏کند. نمرات معیار، عملکرد هر دانش آموز را در یک آزمون، بنابر اختلاف عملکرد او از میانگین گروه، بر حسب واحد انحراف معیار نشان می‏دهد.

نمرۀ Z آن دسته از نمرات معیار است که دارای توزیعی با میانگین صفر و انحراف معیار (1) هستند. اما برای محاسبۀ نمرات Z، باید نمرۀ S یا انحراف معیار را به دست آوریم. واریانس و انحراف معیار، بهترین شاخص ها جهت بررسی پراکندگی داده های کمی هستند.ریشه دوم واریانس انحراف معیار نامیده می‌شود. واریانس در حقیقت برای بررسی میزان پراکندگی نمرات و یا انحراف آنها از میانگین است.

مبنای محاسبه نمرۀ تراز بستگی به تعداد شرکت کنندگان نیز دارد و در سال های اخیر گاهی آن را بر روی عدد 15000 تنظیم می کنند که 11250 نمرۀ آن بر اساس نمرات تراز کنکور و 3750 نمرۀ آن از نمرات تراز دروس نهایی است و نفرات برتر کنکور معمولاً نمرۀ تراز بالای 12500 کسب می کنند. پس برای کسب رتبۀ خوب و قبولی از دانشگاه مناسب در رشتۀ مورد علاقۀ مان باید نمرۀ تراز بالاتری کسب نماییم.